Lý Thái Hùng
Trên những con phố cháy lửa của Dhaka (Bangladesh), những người trẻ quấn cờ đỏ-xanh bất khuất trước họng súng của một chế độ độc tài đang kiệt sức. Ở Kathmandu (Nepal), sinh viên cầm điện thoại livestream trên TikTok, hô vang những khẩu hiệu đòi cải cách xã hội. Rồi ở Manila (Philippines); Jakarta (Indonersia); Antananarivo (Madagascar) và Rabat (Morocco) đã cùng một nhịp điệu vang lên với những cuộc tuần hành bày tỏ sự bất mãn: Giá cả leo thang, tham nhũng, thất nghiệp và dần biến thành điều gì đó sâu sắc hơn: Một cuộc đứng dậy của những người rất trẻ mà báo chí gọi họ là Thế hệ Z hay Gen Z. Họ là những người sinh ra trong khoảng 1997 – 2009, thời kỳ bùng nổ mạnh mẽ của Internet và mạng xã hội toàn cầu,
Vì sao Thế hệ Z trỗi dậy
Tuy động lực không khác gì các cuộc “Cách Mạng Màu” (đầu những năm 2000) hay “Mùa Xuân Ả Rập” (2011), cuộc trỗi dậy của Gen Z phát sinh từ sự vỡ mộng với những hệ thống hứa hẹn cơ hội nhưng lại mang đến bấp bênh; từ những chính phủ nói về tăng trưởng nhưng quên mất công lý, nhưng cách họ trỗi dậy thì hoàn toàn khác.
Từ Nam Á tới Châu Phi, từ Đông Âu đến Mỹ Latin, lớp công dân trẻ nhất của thế giới đang tổ chức một cuộc cách mạng liên lục địa, được kết nối qua mạng Internet. Không giống như những thế hệ đi trước, họ không chiếm quảng trường hay dựng rào chắn để đòi hỏi quyết liệt. Họ đăng nhập, kết nối, và biến sự phẫn nộ thành những dòng tweet, video và meme lan truyền khắp hành tinh.
Khẩu hiệu của họ không hẹn mà gặp hoàn toàn dựa trên cảm giác bị phản bội: “Chúng tôi muốn công bằng.” “Chúng tôi muốn được tôn trọng.” “Chúng tôi muốn được lắng nghe.”
Tuy động lực không khác gì các cuộc “Cách Mạng Màu” (đầu những năm 2000) hay “Mùa Xuân Ả Rập” (2011), cuộc trỗi dậy của Gen Z phát sinh từ sự vỡ mộng với những hệ thống hứa hẹn cơ hội nhưng lại mang đến bấp bênh; từ những chính phủ nói về tăng trưởng nhưng quên mất công lý, nhưng cách họ trỗi dậy thì hoàn toàn khác.
Về mặt dân số, Thế hệ Z là nhóm thanh niên đông nhất trong lịch sử nhân loại: Gần 2,6 tỷ người dưới 30 tuổi. Nhưng họ đang bước vào tuổi trưởng thành trong thời kỳ bất ổn nhất kể từ sau Thế chiến thứ Hai.
80 năm (1945 – 2025) qua, nhân loại đã phục hưng to lớn sau những tàn phá của đại thế chiến với sự phát triển vượt bực về kinh tế, khoa học và công nghệ. Nhưng chỉ trong vòng 5 năm qua, ba cú sốc đại dịch – lạm phát – tự động hóa đã làm đảo lộn thế giới, dẫn đến hệ quả tai hại là tỷ lệ thất nghiệp thanh niên toàn cầu vượt 13%, cao gấp gần ba lần so với người trưởng thành, theo tính toán của Ngân hàng Thế giới (2024). Ở cả các nền kinh tế phát triển, một phần ba lao động Gen Z mắc kẹt trong những công việc tạm bợ, không phúc lợi và không tương lai.
Tại những quốc gia đang phát triển, niềm mơ ước về một đời sống mới tốt đẹp sau làn sóng toàn cầu hóa hoàn toàn là ảo tưởng, với một xã hội đầy rẫy bất công. Thanh niên ở Dhaka hay Lagos tuy có thể xem cùng một video Instagram như ở London, Sydney nhưng lương bổng, học vấn và viễn cảnh tương lai của họ cách nhau hàng thế kỷ.
Sự kết nối toàn cầu vì thế tạo ra một ý thức bất bình đẳng mới: Không chỉ giữa người giàu và người nghèo, mà giữa việc nhìn thấy cơ hội và không bao giờ chạm tới nó.
Cơn giận này không còn mang tính ý thức hệ, mà là tâm lý. Gen Z được dạy tin vào công bằng năng lực; khi giấc mơ ấy tan vỡ, nỗi nhục thay thế cho niềm hy vọng.
Sự kết nối toàn cầu vì thế tạo ra một ý thức bất bình đẳng mới: Không chỉ giữa người giàu và người nghèo, mà giữa việc nhìn thấy cơ hội và không bao giờ chạm tới nó.
Ở Bangladesh, tham nhũng trong tuyển dụng công chức đã châm ngòi cho các cuộc bạo động lật đổ một chính phủ từng được ca ngợi là “phép màu phát triển.” Tại Nepal, lệnh cấm TikTok – nguồn thu nhập và biểu đạt của hàng triệu người – trở thành biểu tượng của một nhà nước sợ chính tiếng nói của dân mình. Tại Indonesia, người trẻ xuống đường không phải đòi lương cao hơn, mà đòi chấm dứt đặc quyền của nghị sĩ giữa thời kỳ thắt lưng buộc bụng.
Nhưng hoàn toàn khác với những cuộc nổi dậy của sinh viên tại Thiên An Môn năm 1989 hay cách mạng màu 2004, cuộc phản kháng của Gen Z đến từ những bất công nhỏ, bùng nổ thành khủng hoảng niềm tin thế hệ. Sự phản kháng của họ giống một đàn ong hơn là một đảng phái: Phi tập trung, linh hoạt, cảm xúc mạnh.
Theo dõi “Cuộc Nổi Dậy Mùa Gió Mùa” ở Bangladesh (2024), “Phong Trào Tự Do Kỹ Thuật Số” ở Nepal (2025) hay “Cuộc Tuần Hành Một Nghìn Tỷ Peso” ở Philippines cho thấy họ chia sẻ chung một mô hình: Huy động nhanh, chiến thắng nhỏ, tập hợp bất ngờ.
Đây là kết quả của thời kỳ kỹ thuật số. Thật vậy, thế hệ Gen Z là thế hệ đầu tiên coi Internet là phần mở rộng của bản thân, không chỉ là công cụ. Các cuộc biểu tình của họ sinh ra trong không gian số: Được livestream, lan truyền bằng thuật toán, và lây cảm xúc như virus. Nhờ vậy mà cuộc phản kháng tuy mang nguyên nhân địa phương, lại lan truyền toàn cầu. Hashtag ở Dhaka được lặp lại ở Jakarta; meme ở Manila xuất hiện tại Nairobi. Ngôn ngữ cảm xúc của thời đại – âm nhạc, phẫn nộ, chan hòa – trở thành tiếng nói chung vượt biên giới.
Những chính phủ từng dựa vào kiểm duyệt giờ không thể chiến thắng trước quy luật lan truyền như mạch nước ngầm lan tỏa mọi ngã ngách trong đời sống xã hội.
Đông Nam Á: Nơi phát triển Phong trào Gen Z
Không nơi nào tác động của Gen Z mạnh bằng Đông Nam Á: 220 triệu người trẻ từ 10–29 tuổi, chiếm hơn 1/3 dân số khu vực. Đây có thể là “lợi thế dân số vàng” hoặc “quả bom kỳ vọng.” Thanh niên ở Manila, Jakarta, Bangkok hay Hà Nội học nhiều hơn, kết nối hơn bất kỳ thế hệ nào trước, nhưng cũng nợ nần hơn, bấp bênh hơn và hoài nghi hơn.
Nhìn vào từng quốc gia tại Đông Nam Á có cùng bức tranh chung:
- Tại Indonesia, phong trào chống tham nhũng năm 2025 thu hút hơn một triệu người trên 30 thành phố.
- Tại Philippines, phẫn nộ vì dự án chống ngập thất thoát biến thành cuộc biểu tình lớn nhất từ 1986.
- Tại Thái Lan, đảng Move Forward dù bị cấm vẫn là biểu tượng văn hóa của khát vọng đổi mới.
- Tại Việt Nam, cuộc biểu tình chống Luật Đặc Khu tháng 6/2018 bùng phát tại 12 thành phố và “cuộc phản kháng ngầm” chống kiểm soát mạng xã hội của bộ máy an ninh.
Các quốc gia Đông Nam Á đang đối mặt với một nghịch lý: Tập trung vào phát triển kinh tế với kỳ vọng đẩy nhanh công nghiệp hóa và thu nhập tăng cao khiến kỳ vọng xã hội vượt xa khả năng đáp ứng. Bởi vì trong thực tế, tăng trưởng không đi cùng công bằng, giáo dục không gắn liền với cơ hội thăng tiến, chuyển đổi số không đi kèm minh bạch – tất cả tạo nên một thế hệ biết rõ quyền của mình nhưng lại không được tôn trọng và thực thi những quyền căn bản này của con người.
Riêng Việt Nam đang hội tụ ba yếu tố sẽ làm bùng nổ phong trào Gen Z:
Một là bất cân xứng cơ hội: Hàng triệu sinh viên tốt nghiệp đại học, nhưng tỉ lệ việc làm đúng chuyên ngành chỉ khoảng 40–50%. Hơn 2 triệu thanh niên phải đi làm công nhân tại Nhật, Hàn, Đài… Khu vực nông thôn bị bỏ lại phía sau so với các đô thị lớn.
Hai là chi phí sinh hoạt và lương thực tế quá chênh lệch: Lương khởi điểm ở đô thị chỉ khoảng 7–10 triệu đồng/tháng, trong khi chi phí sinh hoạt tăng 40–50% trong 5 năm qua. Thế hệ Gen Z Việt Nam cảm thấy “làm nhiều, sống mệt, không có tương lai rõ ràng.”
Ba là khoảng cách niềm tin giữa thế hệ trẻ và chính quyền: Trong khảo sát nội bộ các nền tảng mạng xã hội, hơn 70% người trẻ Việt Nam cho rằng “chính phủ không lắng nghe tiếng nói thanh niên.” Thế hệ Gen Z có xu hướng tin vào thông tin từ YouTube, TikTok hơn là báo chí chính thống.
Giải pháp quen thuộc của các chính quyền là siết mạng, theo dõi, đe dọa và bắt giữ. Nhưng đó chỉ là bịt núi lửa bằng băng keo vì càng bị chặn, giới trẻ càng sáng tạo – và càng lan nhanh. Đây là thế hệ học lập trình trước khi đi bầu, hiểu mạng lưới hơn hiểu quốc gia. Nếu nhà cầm quyền không nhanh chóng hiện đại hóa cung cách quản trị mới thì Gen Z sẽ vượt qua chính quyền, giống như Internet luôn tìm đường vòng khi gặp tường lửa, để từ đó chuyển hóa thành phong trào phản kháng trên toàn quốc.
Tóm lại, mỗi thời đại đều có những phong trào phản kháng tương ứng với công cụ của nó. Thế kỷ 18 có truyền đơn, thế kỷ 20 có radio, và thế kỷ 21 có meme. Nhưng dưới mọi hình thức, bản chất vẫn vậy: Khát vọng được sống tự do, được tôn trọng, được đối xử công bằng.
Lý Thái Hùng
15/10/2025
